مقوله متیمقوله متی، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای عَرَض دالّ بر نسبت شئ به زمان یا طرف زمان است. ۱ - توضیح اصطلاح«متی» (مانند «این») یکی از مقولات نسبیِ عَرَضی است. ابن سینا در منطق شفا می‌گوید: متی بیانگر نسبتی برای شئ در مقایسه با زمان است (چنانکه این، بیانگر نسبتی برای شئ در مقایسه با مکان است). این نسبت، یا بودنِ شئ در حاقّ زمان است یا در طرف زمان (نسبةٌ مّا للشئ الی الزمان، و هو کونه فی نفسه او فی طرفه)، زیرا بسیاری از اشیا در طرف زمان واقع می‌شوند و با لفظ متی مورد پرسش قرار می‌گیرند (مثل وصول و تماس که ظرف تحقق آن «آن» است و «آن» طرف و نهایت زمان است، و مثل تبدلات صورت‌های جوهریه که بنا بر عدم قول به حرکت جوهری، آناً و دفعةً حاصل می‌شود). [۴]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۲۳۱.
۲ - وجه تسمیهخواجه طوسی در اساس الاقتباس، در باره وجه تسمیه آن می‌گوید: « و لفظ این و متی را بر این دو مقوله از آن جهت نهاده‌اند که این دو لفظ، استفهام است از مکان متمکّن و زمان متزمّن، و نه دالّ بر حقیقت مکان و زمان است و نه بر حقیقت متمکّن و متزمّن، پس این دو لفظ مطابق‌ترین الفاظ است در لغت عرب این معانی را». ۳ - تفاوت مکان مطابق و زمان مطابقزمانی که شئ به آن نسبت داده می‌شود (همچون مکانی که به آن نسبت داده می‌شود) یا مطابق و غیر زاید بر آن است یا اعم و زاید بر آن است. مثال زمان مطابق، آن است که گفته شود: این امر در وقت زوال آفتاب واقع است. و مثال زمان غیر مطابق آن است که گفته شود: این امر در فلان سال واقع شده است (و در حقیقت، در بخشی از سال واقع شده است مانند: بودنِ ابن سینا در قرن چهارم و پنجم هجری). فرق مکان مطابق و حقیقی با زمان مطابق و حقیقی در این است که مکان مطابقِ هر شئ اختصاص به خود آن دارد و شئ دیگری با آن مشارکت ندارد، اما زمان مطابق شئ می‌تواند با اشیای متعدد مشارکت داشته باشد. البته این فرق در زمان و مکان حقیقی است اما در دو مقوله متی و اَین فرقی نیست و همان طور که اَین حقیقی هر جسمی مختص به آن است متای حقیقی هر جسمی نیز به آن اختصاص دارد. ۴ - انقسام مقوله متیمتی به لحاظ زیادت و عدم زیادت زمانی که شئ در آن قرار گرفته (زمان مطابق و غیر مطابق) بر دو قسم است: متی حقیقی، متی غیر حقیقی. متی حقیقی، بودنِ شیء در زمانی است که به او اختصاص دارد؛ مانند: بودن کسوف در لحظه معیّن و خاص. و متی غیر حقیقی، بودنِ شیء است در زمانی اعم از زمان مخصوص یک پدیده؛ مانند: بودنِ کسوف در روز یا ماه یا سال مخصوص. [۶]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۳۲.
[۷]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۱۸.
[۸]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۵۷.
[۹]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۶۷.
[۱۰]
گرامی، محمدعلی، مقصود الطالب، ص۳۰۴.
[۱۱]
آیتى، محمد ابراهیم، مقولات و آرای مربوط به آن، ص۲۷۶.
[۱۲]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۴۶.
[۱۳]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۷۲.
۵ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • خوانساری، محمد، منطق صوری. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • گرامی، محمدعلی، مقصود الطالب. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • آیتى، محمد ابراهیم، مقولات و آرای مربوط به آن. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. ۶ - پانویس
۷ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «مقوله متی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۱. |